Aminotransferaza asparaginianowa (AspAT, określana również skrótem GOT) oraz aminotransferaza alaninowa (AlAT, określana również skrótem GPT) są szeroko rozpowszechnione w organizmie i obecne we wszystkich komórkach ustroju. AspAT znajduje się głównie w sercu, wątrobie, mięśniach szkieletowych i nerkach, zaś AlAT w wątrobie i nerkach oraz, w mniejszych ilościach, w sercu i mięśniach szkieletowych. Aktywność AspAT i AlAT w wątrobie jest odpowiednio 7000 i 3000 razy większa niż w surowicy. AlAT jest enzymem wyłącznie cytoplazmatycznym, AspAT natomiast występuje zarówno w formie mitochondrialnej jak i cytoplazmatycznej. Okres półtrwania dla całkowitej AspAT wynosi 17 (+/- 5) godzin, zaś dla AlAT 47 (+/- 10) godzin. Okres półtrwania mitochondrialnej formy AspAT osiąga średnio wartość 87 godzin. U dorosłych aktywność AspAT i AlAT jest znacząco wyższa u mężczyzn niż u kobiet, zaś zakresy wartości referencyjnych zmieniają się wraz z wiekiem (Rysunki 1 i 2). Do około 15 r. ż. aktywność AspAT jest nieco wyższa niż AlAT, po czym sytuacja ulega odwróceniu w 15 r. ż. u płci męskiej, zaś u płci żeńskiej trwa to do 20 r. ż..
U dorosłych aktywność AspAT jest niższa niż AlAT do wieku około 60 lat, kiedy to wartości te ulegają wyrównaniu. Ze względu na niewielkie różnice wiekowe w zakresie wartości referencyjnych nie stosuje się odrębnych zakresów dla populacji w wieku 25 – 60 lat, w której mieści się większość przewlekłych uszkodzeń wątroby. Konieczne jest stosowanie odrębnych zakresów dla dzieci i osób starszych, co może wymagać wprowadzenia ogólnokrajowego programu badań, pozwalającego na zebranie wystarczającej liczby próbek od zdrowych osób. Choroby wątroby są najważniejszą przyczyną podwyższenia aktywności AlAT i częstą przyczyną podwyższonej aktywności AspAT. Na aktywność tych enzymów wpływa wiele czynników innych niż schorzenia wątroby; zebrano je w poniższej tabeli.
Czynniki wpływające na aktywność AspAT i AlAT inne niż uszkodzenia wątroby
| Czynnik | AspAT | AlAT | Komentarz |
| Pora dnia | – | 45%zmienność w ciągu dnia; najwyższa po południu | Brak znaczących różnic miedzy godz. 9 i 21; zarówno w chorobach wątroby jak i u osób zdrowych |
| Wskaźnik masy ciała (BMI) | 40-50% wyższe przy wysokim BMI | 40-50% wyższe przy wysokim BMI | Bezpośredni związek miedzy wagą i AspAT |
| Posiłek | Brak wpływu | Brak wpływu | – |
| Wysiłek fizyczny | 3-krotny wzrost przy forsownym wysiłku fizycznym | 20% niższe u osób o normalnej aktywności fizycznej niż u osób nie ćwiczących lub ćwiczących intensywnie | Wpływ wysiłku widoczny jest głównie u mężczyzn; u kobiet różnica jest minimalna (<10%). Aktywność enzymów wzrasta bardziej w przypadku treningu siłowego |
| Przechowywanie próbek | Stabilne w temperaturze pokojowej przez 3 dni | Stabilne w temperaturze pokojowej przez 3 dni | Określenie stabilności na podstawie badania surowicy oddzielonej od elementów morfotycznych; stabilność przez 24 godz. w przypadku pełnej krwi |
| Hemoliza | Znaczący wzrost | Umiarkowany wzrost | Zależne od stopnia hemolizy; zwykle kilkukrotnie mniejszy wzrost niż LDH |
| Uszkodzenie mięśni | Znaczący wzrost | Umiarkowany wzrost | Powiązane ze stopniem podwyższenia kinazy kreatynowej |
| Rasa/płeć | 15% wyższe u mężczyzn rasy czarnej | – | Brak znaczących różnic miedzy kobietami rasy czarnej i innych ras |
| Zmiennośc z dnia na dzień | 5-10% zmienność między poszczególnymi dniami | 10-30% zmienność między poszczególnymi dniami | Podobne zmiany w chorobach watroby i u osób zdrowych |
Nieoczekiwanie nieprawidłowe wyniki często okazują się być w normie po ponownym wykonaniu badania. W większości typów schorzeń wątroby aktywność AlAT jest wyższa niż AspAT; wyjątek stanowi alkoholowe zapalenie wątroby, w którym może być wiele przyczyn podwyższenia aktywności AspAT. Alkohol powoduje podwyższenie aktywności mitochondrialnej AspAT w surowicy , podczas gdy w innych formach uszkodzeń wątroby zmniejsza się aktywność cytozolowej i mitochondrialnej.
AspAT, alkohol natomiast wybiórczo obniża tylko aktywność frakcji cytozolowej. Niedobór pirydoksyny, częsty u alkoholików, zmniejsza aktywność wątrobowej AlAT; alkohol natomiast indukuje uwalnianie mitochondrialnej AspAT z komórek bez ich widocznego uszkodzenia.
W warunkach laboratoryjnych mierzy się aktywność katalityczną AspAT i AlAT ; obydwa enzymy do utrzymania maksymalnej aktywności wymagają pirydoksal-5′-fosforanu (P-5′-P), chociaż wpływ niedoboru tego związku na AlAT jest silniejszy niż na AspAT. W niewydolności nerek aktywności AspAT i AlAT są znacząco niższe niż u osób zdrowych, być może z powodu obecności substancji wiążących P-5′-P, gdyż całkowite stężenie P-5′-P jest podwyższone. Z powodu wyraźnych różnic między wynikami uzyskanymi w różnych laboratoriach kluczowe znaczenie mają wysiłki podejmowane w celu standaryzacji metod pomiarowych. Obecnie jedną z metod prowadzących do minimalizacji tych różnic jest wyrażanie wartości jako wielokrotność górnej wartości zakresu referencyjnego. Zgodnie z zaleceniami CLIA dopuszczalna wartość błędu całkowitego dla AlAT wynosi 20%. Dane kliniczne, na podstawie których można określić dopuszczalne granice błędu dla większości testów laboratoryjnych służących do oceny funkcji wątroby, z wyjątkiem AlAT nie są w praktyce dostępne. Pomimo panujących poglądów o dużej zmienności biologicznej AlAT istnieje niewiele danych dotyczących zmienności w przewlekłych chorobach wątroby, szczególnie w przebiegu wirusowego zapalenia wątroby typu C. W badaniu obejmującym 275 pacjentów z potwierdzonym zakażeniem wirusem HCV, średni międzyosobniczy współczynnik zmienności wynosił 38%, choć u jednej czwartej pacjentów wartość ta była mniejsza niż 23%.(Dufour, obserwacje niepublikowane). W kilku pracach wykazano, że przewlekłe zakażenie wirusem HCV nie wymaga leczenia w przypadkach, kiedy wartości AlAT mieszczą się w zakresie referencyjnym. Tak więc jakość oznaczeń AlAT na poziomach mieszczących się w zakresie wartości referencyjnych ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego leczenia pacjentów z zakażeniem HCV.
Autorzy oraz komitet ds. Wytycznych Postępowania Lekarskiego Amerykańskiego Towarzystwa Chorób Wątroby (AASLD) są zgodni, że kryteria dopuszczalnych błędów dla AlAT powinny być zdefiniowane dla górnych wartości zakresu referencyjnego oraz że wielkość aktualnie dopuszczalnych błędów nie odpowiada wymogom klinicznym. Dane pochodzące z badań pacjentów ze stabilnymi poziomami AlAT sugerują, iż do prawidłowej kwalifikacji pacjentów, którzy mogą odnieść korzyści z leczenia zakażenia wirusem HCV, błąd całkowity dla górnych wartości referencyjnych nie powinien przekraczać 10%. Dane dotyczące precyzji wewnątrzlaboratoryjnej wskazują, że aktualnie stosowane metody uniemożliwiają osiągnięcie tego celu. Najprawdopodobniej konieczne będzie opracowanie programu standaryzacji dla pomiarów AlAT podobnego do tego, jaki został zastosowany w odniesieniu do oznaczeń CK-MB. Może to wymagać wprowadzenia innych metod, jak np. immunologiczne, umożliwiających osiągnięcie wartości błędu całkowitego pozwalającej na odpowiednie postępowanie z chorymi na przewlekłe zapalenie wątroby.
Zgodnie zarówno z zaleceniami CLIA jak i zmiennością biologiczną dopuszczalna wartość błędu całkowitego dla AspAT waha się pomiędzy 15- 20%, co spełnia wymogi, stawiane dla celów klinicznych rozpoznawania i monitorowania leczenia chorób wątroby. W przypadku AspAT wartości błędu całkowitego nie mają tak dużego znaczenia jak w przypadku AlAT; w przewlekłym zakażeniu wirusem HCV nieprawidłowe wartości AspAT stwierdzane są w mniejszej liczbie przypadków niż AlAT (odpowiednio 66% i 71%). Rzadko (u 6% przypadków) stwierdzane są nieprawidłowe wartości AspAT przy prawidłowych wynikach AlAT, z wyjątkiem marskości wątroby lub alkoholizmu.
Zalecenia:
Metody stosowane do pomiarów aktywności AlAT powinny charakteryzować się całkowitym błędem analitycznym dla górnych wartości referencyjnych <10%. Aktualne wartości błędu dla pomiarów AspAT (15-20%) spełniają wymogi kliniczne (IIIB). Standaryzacja pomiarów wartości AlAT dla poszczególnych metod oraz standaryzacja międzylaboratoryjna jest głównym wymogiem związanym bezpośrednio z postępowaniem medycznym. Do czasu opracowania standaryzacji należałoby rozważyć wprowadzenie wyników znormalizowanych. Minimalnym wymogiem jest posiadanie przez laboratorium osobnych zakresów wartości referencyjnych dla dorosłych kobiet i mężczyzn; wspólnym przedsięwzięciem powinno być również opracowanie wartości referencyjnych dla dzieci oraz dla osób w wieku powyżej 60 r.ż. Niewyjaśnione wyniki przekraczające górny zakres referencyjny AlAT i/lub AspAT powinny spowodować powtórzenie oznaczeń. W przypadku osób wykonujących regularne intensywne ćwiczenia fizyczne, ponowne badania powinny być wykonywane po okresie wolnym od wysiłku. Określenie długości tego okresu wymaga osobnych badań.
